IN GESPREK MET HAN PONNEKER – getuigenissen (1)

‘ (…) Kom vanavond met verhalen/hoe de oorlog is verdwenen/en herhaal honderd malen/alle malen zal ik wenen’

Leo Vroman.

‘Als de mensen met herinneringen opraken, dan moeten we maar voorlezen wat ze ons nalieten.’

• 

• 

WAAROM VERHALEN UIT EEN OORLOGSVERLEDEN?

Principes waar mensen naar leven of willen leven worden tijdens de oorlog uitvergroot. Beginselen zoals verdraagzaamheid, medemenselijkheid en gelijkwaardigheid. Menselijke eigenschappen zoals moed, empathie en weerbaarheid.

Maar ook willekeur, onverschilligheid, rechteloosheid en wreedheid zijn eveneens onderdeel van de oorlog. In een oorlog komen de uitersten van het menselijke gedrag in kwade en in goede zin prominent aan de oppervlakte. 

• Pilecki zat niet in het vernietigingskamp, Auschwitz-Birkenau, maar in het basiskamp, door de Duitsers Stammlager genoemd. Dat kamp was opgericht en bedoeld voor de Poolse elite. Gevangenen werden er afgebeuld, uitgehongerd, dikwijls vermoord, maar hun dood was niet het enige doel. Ze moesten het grote kampencomplex bouwen dat wereldwijd bekend zou staan als Auschwitz.

• ‘We kwamen aan op een station. De mensen bij het raam noemden de naam van de plaats: ‘Auschwitz’. Niemand had die naam ooit gehoord. De trein reed niet verder. (Eli Wieser).

• Dag in, dag uit vervoerden treinen volgepropt met weerlozen en wanhopigen naar de gaskamers die iets verder op het terrein stonden.

• 75 jaar na de bevrijding is Auschwitz een donker icoon van de moderne tijd geworden, maar ook een mythische ramp, bijna een sprookje. Wat er is gebeurd, is moeilijk te geloven, soms zelfs voor degenen die het meemaakten.

• GETTO WARSCHAU

In september 1939 vallen de Duitsers Polen binnen. Drie weken later is Warschau bezet en vanaf dat moment wordt de Joodse bevolking het leven steeds moeilijker gemaakt: ‘Het begon met pesterijen, vernederingen./ Mensen werden op straat tegengehouden,/ doodgeschoten,/ doodgeslagen,/ doodgetrapt,/ doodgepest,/ doodgevroren,/ dood… gewoon’ .(Aline Sax, De kleuren van het getto. Wielsbeke, De Eenhoorn, 2018. pp 7).

Het is de lente van 1943. De Joden uit Warschau en omgeving zijn samengebracht in een apart deel van de stad. Van daaruit verdwijnen steeds meer mensen naar een onbekende bestemming. Anderen sterven van honger of aan ziektes. Langzaam beseffen de mensen wat er staat te gebeuren: ‘Ze willen ons uitroeien. Ze steken honderden mensen tegelijkertijd in gaskamers. Moordfabrieken‘.

Misja is getuige van gruwelijke taferelen. Op een dag ziet hij hoe een Duitser een baby uit de kinderwagen pakt en tegen de muur smijt. ‘Ik sloot mijn ogen./ Mijn oren kon ik niet sluiten’ Hij hoort hoe het gegil van de moeder wordt afgebroken door een schot. pp. 104). 

• 

• 

• Opgesloten in het getto van Warschau: “Waarom zou ik hier blijven? Waarom rukte ik die verdomde armband niet af, liep ik niet langs de wachtposten naar de andere kant van de muur, zette ik mijn leven niet verder in mijn stad, bij mijn vrienden? Vader sloeg me. Niet hard, maar toch schrok ik. Hij had me nog nooit geslagen. ‘We verloochenen niet wie we zijn’, siste hij. ,Dit is nu Warschau voor ons.’ Moeder zweeg. Ze miste de bloemen in het park. Ik zag het in haar blik. Ze sloeg haar ogen neer.’ (Alina Sax. De kleuren van het getto. De Eenhoorn. pp. 19). 

• ‘In april 1943 stapte Esther Loewy in Auschwitz uit een veewagon, op het perron waar werd beslist over leven en dood. De frêle 18-jarige mocht voorlopig blijven leven, maar moest dag in dag uit zware stenen sjouwen. Ze zag vrouwen om haar heen dood neervallen, vreesde dat haar dat lot ook was beschoren. Van een Poolse medegevangene hoorde ze over een orkest in oprichting, dat een accordeonist zocht. En hoewel ze dat instrument nog nooit had aangeraakt, vogelde ze ‘in een hoek van de barak’ in een mum van tijd uit hoe de accordeon werkte, voelend dat dit haar enige kans was. De Duitse schlager Du hast Glück bei den Frauen Bel’ Ami was een megahit in nazi-Duitsland. Zondag werd het lied gezongen door de vrouw die in Auschwitz door het leven ging met het nummer 41948. De 95-jarige Joodse, piepklein en kromgegroeid, zingt in een club in Düsseldorf met zuivere, zelfverzekerde stem met ogen die gloeien van levenslust. Strijdlust. Al zingend vertelt ze al dertig jaar lang haar verhaal. Dat wordt alleen maar belangrijker vindt ze, nu de rechts-nationalisten ‘door de straten marcheren.’ (Sterre Lindhout in de Volkskrant, 27 januari 2020).

• Selma van de Perre verborg tijdens de bezetting haar joodse afkomst, ging in het verzet en zat gevangen in concentratiekamp Ravensbrück. Haar twee broers overleefden de oorlog; haar ouders en zusje werden vermoord. Bij het naderen van de honderd schreef ze het boek Mijn naam is Selma. ‘Waar het in haar verhaal over het verzet ging, krijgt haar verhaal trekken van een avonturenroman. Zonder blikken of blozen vertelde de oude dame (DWDD, 7 januari 2020) hoe ze gebruikmaakte van de belangstelling van een Duitse soldaat om papieren van hem te stelen. „Hij trok me op de bank, begon me te aaien enzovoort, gewoon dingen doen.” Het soldatenjasje had harde knopen die haar pijn deden, dus dat trok de man uit en legde het over een stoel. „Hij vroeg of ik nog maagd was. Ik zei ja. Toen hield hij meteen op en ging hij in de keuken thee zetten.” Waarna Selma de begeerde papieren uit het jasje kon pikken. Prachtverhaal, maar daar staan pijnlijke geschiedenissen tegenover. Haar arrestatie, het transport in een veewagen naar het kamp en na de bevrijding het voornemen om „niets te vertellen” over de verschrikkingen. De ontvangst was toch al schrijnend: „Nederland was heel erg in die tijd. Echte verraders hadden hun plek aan de top alweer ingenomen.” Tot besluit las ze in de uitzending de laatste passages uit haar boek, over de dood van haar familieleden: „Binnen in mij zit een groot gat dat nooit meer zal helen […] Ik vraag me af of mams en Clara elkaars hand vasthielden toen ze stierven. Ik vraag me af of Pa aan ons dacht in zijn laatste secondes of dat hij te veel in paniek was om ergens aan te denken.”