EXCURSIE (8)

• 

Om Han van Loghem enigszins te duiden: hij heeft zich als architect vanaf 1917 vooral met sociale woningbouwprojecten beziggehouden, waarbij hij zich liet inspireren door de tuinstadbeweging. Een opdracht die hem op het lijf geschreven moet zijn geweest kwam in 1922: de gemeente Amsterdam wilde bij wijze van experiment in de zojuist bij de stad gevoegde Watergraafsmeer een tuindorp neerzetten voor ambtenaren en geschoolde arbeiders. Huurders zouden elkaar aanwijzen door middel van een coöptatiesysteem. Behalve in sociaal opzicht was de nieuwe wijk ook een experiment vanwege het toegepaste bouwmateriaal. De 900 woningen zouden worden opgetrokken uit beton. Belangrijkste voordelen waren de lage prijs en het feit dat er minder bouwvakkers nodig waren. In de jaren twintig heerste er een schreeuwend gebrek aan bouwvakkers en was de woningnood hoog. In het nawoord zeg ik nog wel wat over Betondorp, nu wandelen we door de Tuinwijk in Haarlem.

• TUINWIJK HAARLEM

De wijken van Van Loghum zijn ruim van opzet en met veel groen, precies zoals de tuinstadbeweging dat nastreefde omdat arbeiders recht hadden op licht en lucht. Opvallend aan de tuinsteden in Haarlem zijn de strakke, kubistische vormgeving. Die typische strakke belijning is vaker terug te zien ontwerpen van Van Loghem in Haarlem en omgeving.

Dit complex om de bocht bij het Spaarne bestaat uit 86 aaneengeschakelde eengezinswoningen verdeeld over twee woonblokken die gesitueerd zijn rond twee semi-openbare binnentuinen. Woningen van twee en drie woonlagen.

• 

• 

De huizen omsluiten twee gemeenschappelijke binnentuinen, die bereikbaar zijn via drie grote overbouwde poorten. Met dit gemeenschappelijk gebruik van de groenvoorziening probeerde men op idealistische wijze de gemeenschapszin te bevorderen en een versnippering van het – binnen het woonblok gelegen – groen in tuintjes met wasgoed en schuttingen te voorkomen.

• 

• 

• 

• 

In 1911 trouwde Han van Loghem met de negen jaar jongere Amsterdamse kunstenares Bertha Neumeier. Zij was een van de stichters van de Haarlemse Montessorischool en won in 1925 en in 1937 met haar kunstnaaldwerk een medaille op de wereldtentoonstelling in Parijs. Han ontwierp de Montessori school in Tuinwijk.

• 

• 

• 

• 

• GE-ENGAGEERD ONTWERPEN

Van Loghem was socialist en volgens hem was er een sterke samenhang tussen architectuur en politiek, om die reden sloot hij zich aan bij de Bond van revolutionair socialistische intellectuelen, als bijvoorbeeld Van Doesburg en Berlage, een overtuiging die in de periode van de tuindorpen zeer sterk naar voren kwam. Een tuindorp was voor Van Loghem een socialistisch ideaal, etagewoningen – zo vond Van Loghem – waren een kapitalistische en mensonwaardige oplossing en alleen bedoeld om arbeiders op te bergen. Van Loghem hoopte dat zijn architectuur een bijdrage kon leveren aan de verbetering van de leefomstandigheden van de minder bedeelden. Volgens Van Loghem waren architect, ingenieur, tekenaar, opzichter en vakarbeider allen gelijk en probeerden zij niets meer dan gezamenlijk een bouwwerk tot stand te brengen. Van Loghem vond dat de architect niet de baas was van een project, dat idee noemde Van Loghem ‘een belachelijkheid, een uiting van burgerlijke zielen, die zich vastklampen aan het verleden en het komende met den kop in het zand afwachten’. Dit zei Van Loghem in het Bouwkundig Weekblad nr. 42 uit 1921. “Bouwen is een roeping vervullen, die de mensheid tot dienst kan zijn”, was zijn motto.

• NIEUWE ZAKELIJKHEID

Van Loghem ontwikkelde zich tot een vurig pleitbezorger van de Nieuwe Zakelijkheid of het Nieuwe Bouwen en zal dat tot aan zijn dood in 1940 blijven. Zijn gebouwen waren zakelijk en strak vormgegeven en wars van ornamentiek. “De prachtige gladde, vlakke muur”, stelde hij, moet niet “door uitsteeksels, voorsprongen, rare bochtige lijnen verfraaid worden. In de nieuw zakelijke geest hield hij zich bezig met het ontwerpen van huizen voor particulieren, zoals ‘’t Kôrnegoar’ in Lonneker (1933), ‘Knipscheer’ in Waalre (1937) en ‘Hartog’ in Den Haag. Daarnaast realiseerde hij in de jaren dertig vooral zakelijke opdrachten in de verzorgende sector, waaronder het fraaie rusthuis de Blauwvoet in Driebergen (1930), het sportfondsenbad in Haarlem (1933-1934) en het vakantiehuis ‘Avegoor’ in Ellecom (1936), inmiddels alle drie gesloopt. Misschien is hij mede daardoor als architect van baanbrekend zakelijk architectonisch werk minder bekend gebleven, maar als idealist en als vertolker en promotor van vooral de functionele en humane aspecten van het Nieuwe Bouwen is hij wel degelijk van belang geweest. Dit is met name te herkennen in zijn vele geschriften, publicaties en lezingen.

• J.B. van Loghem b.i. (1932) Bouwen. Bauen. Bâtir. Building. Holland. Nieuwe zakelijkheid. Neues Bauen. Vers une architecture réelle. Built to live in, Amsterdam: Kosmos.

Behalve een progressieve inborst had Van Loghem ook iets excentrieks: hij droeg vaak een monocle en bezocht zijn opdrachtgevers op een Harley-Davidson. Zijn tweedkostuums werden door zijn echtgenote zelf gemaakt. Hij speelde een rolletje bij de door de avant-gardistisch kunstenaar Theo van Doesburg georganiseerde Dada-avond op 11 januari 1923, waar Kurt Schwitters zijn roemruchte klankgedichten voordroeg.

• R.A. Eggink (1998). J.B. van Loghem, architect van een optimistische generatie. Proefschrift TU Delft.
• Anna Abrahams, Merel Notten, Jeroen Neus, Charles Wildevuur, Ingeborg Jansen (1991). Om de bocht van het Spaarne. Documetaire IDFA.

GEDICHTJE GEVONDEN OP STRAAT (Het Spaarne is om de hoek; Lange Veerstraat 51, Haarlem)

* Zilver Spaarne, middernacht

Een grijze gloed streelt de straten.
De boten, je haren, het nog warme gras,
Temidden de mist, gelukkig verlaten.
Verlegen zwijgend, schuw als ik was.

Jij was ook al nooit zo’n prater.
Je omhelst me, en je lacht,
De maan kijkt weif’lend op uit ’t water.
Zilver Spaarne, middernacht.

• BETONDORP

Een ander project van Van Loghem, waard voor een excursie, is het Betondorp in de Watergraafsmeer. Iedere voetballiefhebber weet dat Johan Cruijf daar zijn vak leerde. De beelden op dit filmpje illustreren dat. De boekliefhebber weet dat het dorp het decor is waar De Avonden van schrijver Gerard Reve die hier opgroeide. Het verhaal speelt zich deels af in Betondorp, dat in het boek Cementwijk heet. “Over de hele buurt, de huizen, tuinen, daken, straten, pleintjes, heeft altijd voor mij een sfeer gehangen van onpeilbaar diepe, onontkoombare weemoed. ‘Laat elke hoop varen, gij die hier opgroeit’ aldus zou ik mijn gevoelens kunnen samenvatten (…) Vrees, gevaar, eenzaamheid, de huizen evenzovele grotten en holen, bewoond door onberekenbare demonen, dat is eigenlijk mijn jeugd.”

• Sander Hiskemuller. Trouw, 10 april 2018. Maakt een literaire wandeling door het Betondorp.

• 

• 

• BEELDHOUWER VAN DEN EIJNDEN

In zijn reactie op deze blog wijst Bert op de beeldhouwer Van den Eijnden die gevels van de gebouwen van Van Loghem versierde.

• 

• 

• 

Werk van de beeldhouwer Van den Eijnden is op meer plekken en plaatsen te zien. In Haarlem en Heemstede versieren zijn beelden bruggen en plantsoenen. In Amsterdam de gevel van het voormalige Scheepvaarthuis aan de Prins Hendrikkade; de gevel van de Haagse Bijenkorf en de voormalige Bijenkorf van Dudok in Rotterdam; die van Radio Kootwijk en zo meer.

• 

• 

• EEN OPROEP .

Voor het eeuwfeest van Tuinstad doet Jan Tiggelaar een oproep.