Straatbeeleden ca. 1918/1919. Bron: website designyoutrust
De stad Leiden lijkt de huidige Covid19-epidemie betrekkelijk goed door te komen. Vergeleken met veel andere plaatsen, zijn in Leiden tot op heden relatief weinig slachtoffers te betreuren. Jan Laurier & Cor Smit doken in de archieven en tonen in een aantal artikelen de lezers van het Leids Dagblad dat dit vroeger wel anders was. Bij iedere epidemie vielen er honderden, zelfs duizenden doden in de Sleutelstad. ‘En is het bij een eerste golf gebleven?’, vroegen zij zich ook af. ‘Honderd jaar geleden maakte de Spaanse griep in de lente ook nog niet zo veel slachtoffer. Maar in de herfst begon het pas echt… Je weet nooit wat zo’n virus doet en zeker niet wanneer het nieuw is.’ Het is wachten op de middelen om de ziekte te voorkomen en te genezen. Ongetwijfeld zijn deze eerder ter beschikking dan vroeger. Gebaseerd op het feit dat de medische wetenschap enorme sprongen voorwaarts heeft gemaakt vanaf het einde van de 19e eeuw. ‘Voorlopig kunnen we – behalve afwachten – weinig anders doen dan wat men eeuwen deed: de ziekte isoleren, voorkomen dat deze zich verspreidt, en de zieken verzorgen.’
- BESTRIJDING
De machteloosheid veranderde pas met de opkomst van de moderne medische wetenschap, die de oorzaken ontdekte en middelen vond om ziekten te voorkomen en te bestrijden. Enerzijds ging dat om geneesmiddelen, anderzijds om het wegnemen van de omstandigheden waaronder de ziektekiemen vrij spel hadden: ondervoeding, slechte woningen en vervuiling. Belangrijk was de ontdekking van de vaccinatie tegen pokken. Deze werd na 1800 vrij algemeen en verplicht voor leerlingen van gemeentescholen. De pokken speelde in de 19e eeuw dan ook nauwelijks nog een rol. Vanaf de jaren vijftig voorkwamen landelijke vaccinatieprogramma’s veel ziekten. Al blijken juist verkoudheid en griep nog knap lastig aan te pakken door het voortdurend muteren van de virussen.
- AFSTAND HOUDEN
Laurier & Smit zien wel een groot verschil wat betreft ‘social distancing’. ‘In het verleden ging het er primair om de zieken en hun gezinsleden af te zonderen. Alleen de elite kon zichzelf afzonderen van iedereen, iedere mogelijke bron van besmetting, door zich buiten de stad terug te trekken. Nu moet iedereen zich op anderhalve meter afstand van iedereen houden, bij sommige gelegenheden (of in het buitenland) met een monddoekje op. Zulke verstrekkende maatregelen zijn nieuw. Bij de Spaanse griep kwam het een beetje aan de orde, maar de stedelijke overheid schrok terug voor de economische gevolgen. Dat element speelt ook nu mee, maar was nog niet doorslaggevend.’
- MAATREGELS & HANDHAVING
Tegelijkertijd is duidelijk dat er altijd mensen zijn, die zich niet willen houden aan dat soort maatregelen, hier de logica niet van inzien. Handhavend optreden was tijdens de pestepidemieën net zo noodzakelijk als nu. Al is dat niet zo te verwachten in een situatie waarbij een besmettelijke ziekte als de pest dagelijks zoveel mensen doen sterven.
‘Isolerende maatregelen heeft het Leidse stadsbestuur altijd genomen, zelfs wanneer de landelijke wetgeving dat moeilijker maakte, zoals bij de mazelen. Overdrijven wilde men tegelijkertijd ook nooit. Het lag anders wanneer een betere aanpak veel geld kostte. Het nieuwe pesthuis buiten de stad kwam er pas toen de pest hier verdwenen was. Over een nieuw ziekenhuis kwam pas een akkoord na de derde cholera-epidemie. Hygiënische maatregelen werden slechts langzaam genomen.’ De auteurs zien dat bij de huidige crisis het er niet om gaat wat de stad voor de zorg over heeft. Maar (misplaatste) zuinigheid op landelijk niveau heeft een adequaat, medisch ingrijpen zeker bemoeilijkt, zie de IC-capaciteit, de beschikbaarheid van tests en mondkapjes. Wanneer men moest kiezen tussen geld of leven, koos men steeds voor geld, wanneer het leven niet (meer) acuut wordt bedreigd.’ is hun kritische kanttekening.
- EEN NIEUW GEWOON ?
Er wordt veel gespeculeerd over de gevolgen van de huidige pandemie op langere termijn. De historische epidemieën geven weinig aanleiding nu grote veranderingen te verwachten. De grootste pandemie ooit, de Spaanse griep, was al snel zo goed als vergeten. De middeleeuwse pest, die drie eeuwen voortwoekerde, droeg inderdaad bij aan een klimaat van boetedoening, waarin de Hervorming gedijde. Maar de 17e eeuwse pest veranderde niets in Leiden. Er was alleen een tijdelijke behoefte aan nog meer immigranten. De mix van mazelen en andere ziekten werkte moorddadig bij niet-Europese volken. Maar dat hun beschavingen instortten, kwam vooral doordat ze veroverd en geplunderd werden. De cholera stimuleerde de verbetering van de hygiëne en de ziekenzorg, maar daar streefde al een invloedrijke groep burgers naar; en die verbetering vergde uiteindelijk nog tientallen jaren.
Epidemieën hebben een invloed op de samenleving, maar die verandert daar op zichzelf niet door. Hoogstens worden ontwikkelingen versneld of vertraagd. Thuis werken en online-vergaderen zal ongetwijfeld toenemen, maar dat wordt allang beijverd, terwijl juist ook de grenzen ervan duidelijk werden. Omgangsvormen en sociale relaties zijn nooit blijvend veranderd door een pandemie. De anderhalve meter-samenleving is misschien nog even nodig, het zal geen blijvertje blijken. Belangrijk is vooral wat verder onze aandacht vraagt. Langzaam dringen nu zaken als klimaat, economie en racisme zich opnieuw op. Net als vroeger hebben we ook nu andere dingen aan ons hoofd. Covid19 moet wel mythische proporties aan gaan nemen, wil dit virus dergelijke kwesties verdringen.
DEN HAAG IN TIJDEN VAN PANDOMIE
JAN KAFF
een moedige strijd leveren die niet altijd gewonnen wordt.’
‘De Eerste Wereldoorlog was nog gaande toen de Spaanse Griep in 1918 in toenemende mate keihard toesloeg. Tienduizenden soldaten werden ziek en overleden. Toen de oorlog
in november 1918 eindigde en soldaten huiswaarts keerden en overal ter wereld door grote menigten feestelijk werden binnengehaald, verspreidde de Spaanse griep zich in razendsnel tempo. Miljoenen mensen werden slachtoffer. Hele families werden getroffen. In Nederland overleden ruim 38.000 personen aan deze pandemie en bijbehorende complicaties. Duizenden Hagenaars en Hagenezen werden doodziek, waarvan er 475 overleden. Net als nu raakte de maatschappij ontwricht en kwamen ziekenhuizen onder grote spanning te staan. Diverse diensten raakten in grote problemen door het grote aantal zieke personeelsleden.
Vanwege een afwachtende houding van de Nederlandse regering werd het virus met name lokaal bestreden. In 1918 kondigde het Haags Gemeentebestuur een aantal maatregelen af. Het was medici al snel duidelijk geworden dat het virus vooral overgedragen werd in kleine ruimtes. Aan de inwoners van Den Haag werd dan ook het dringende advies gegeven om grote groepen te vermijden en woningen en andere ruimtes goed te ventileren. Als maatregel werden de scholen gesloten. Het Haags Gemeentebestuur durfde het echter uit angst voor rellen niet aan om openbare ruimtes als koffiehuizen en cafés te sluiten. Veel mensen bleven uit angst toch wel thuis. Contacten werden zoveel mogelijk vermeden. Daardoor veranderde het Haagse straatbeeld.
De Haagse ziekenhuizen werden overspoeld met doodzieke patiënten. De werkdruk was net als nu enorm. De toename van zieken was zo groot dat er op een gegeven moment geen plaats meer was om iedereen op te nemen. Ernstig zieke patiënten moesten noodgedwongen thuis worden verpleegd of elders worden opgevangen. In de ziekenhuizen werden de patiënten geïsoleerd verpleegd. Verpleegkundig personeel droegen mondkapjes. Maar net als nu werd er door sommigen getwijfeld aan het nut daarvan. De wijkverpleging en de ziekenhuizen kwamen in grote problemen vanwege het oplopende tekort aan medisch personeel. Alleen al in het Haags Gemeenteziekenhuis raakten tachtig verpleegsters besmet en ziek, waarvan er één overleed aan de gevolgen van het virus. Daardoor werd de psychische druk voor het medisch personeel verder opgevoerd. Naast bedrust en strikte isolatie kregen de patiënten aspirine en hoestdrank voorgeschreven. In de thuissituatie werd heil gezocht in wonderlijke drankjes en zakjes. Maar ook in alcohol. In december 1918 was de Spaanse griep over het hoogtepunt heen. Het aantal besmettingen nam af waardoor de maatschappij langzamerhand weer de draad kon oppakken.
- Gepubliceerd in Haagse tijden, d.d. 10 november 2020.
Toch lijken epidemieën wel blijvende effecten te kunnen hebben als je kijkt naar de langere termijn. Zo schijnt de pest de middeleeuwse samenleving blijvend te hebben veranderd, door indirect een einde te maken aan het feodale stelsel. En natuurlijk wordt alom gesproken over de mogelijke gevolgen van de huidige pandemie voor de verkiezingsuitslag in de VS. Beide beschreven in dit artikel: https://www.rollingstone.com/politics/political-commentary/covid-19-end-of-american-era-wade-davis-1038206/
Een mooi beeld van hoe (weinig zachtzinnig) vroeger werd omgegaan met een epidemie is overigens ook te vinden in ‘Journal of the Plague Year’ van Danial Defoe. In plaats van een ‘advies’ om in quarantaine te gaan timmerde men besmette huizen zonder pardon dicht. De welgestelden vluchtten intussen vanuit Londen naar het platteland, maar werden daar gedood door boeren die hun als gevaar zagen…
Ook een aanrader in dit verband is ‘De pest in Europa 1347-1353’ van M. Boshart, uitgave van Booklight, 2014. Boshart beschrijft dat de latere pestgolven vooral jongeren treffen. Volgens de deskundigen kan dat worden uitgelegd als een bewijs dat een deel van oudere bevolking (een zekere mate van) immuniteit zou hebben opgebouwd. Zo wijst Mary Kelly (The Great Dying, 2003) op het onderzoek in de overlijdensregisters van Engelse parochies in 1591-1592. Zestig procent van de pestdoden betrof kinderen en jongeren. Toch iets om in de gaten te houden, zeker nu sommige jongeren denken dat zij immuun zijn voor het coronovirus.
Deze week zag ik weer de film Contagion uit 2011 (https://www.imdb.com/title/tt1598778/), over de wereldwijde uitbraak van een virus dat afkomstig is van… een vleermuis in China. Negen jaar geleden misschien nog vergezocht, maar in deze tijd griezelig herkenbaar. Social distancing, het R-getal, beelden van uitgestorven steden, complottheorieën, de zoektocht naar een vaccin – en wat er gebeurt als dat er eenmaal is – het komt allemaal voorbij.
Goedemorgen!
Aan huis gekluisterd door corona of regen? Hier is het 5-26 gr en still shining..!
Met deze Jan Laurier ben ik eens naar een Haanstra schoolkamp geweest, ik meen bij boer Vos in Balk, meen ik. De waarzegster Klazien hebben daar overigens niet gezien! Dan waren we er ook nog wijzer geworden, nu is het nog steeds maar behelpen, toch?
Groet aan Wilma.
J
Geweldig artikel!Helder en duidelijk.we blijven dus opletten!!
Mooi verwoord. Maar ik zou de stelling aandurven dat pandemieën (de echte) wel degelijk de richting veranderen van de evolutielijnen hier op aarde. Bij mensen is het kenmerk dat de angst het gedrag verandert, ten principale. De handtekeningen onder het Verdrag van Versailles waren niet gezet als de dreiging van de zogenaamde spaanse griep niet zo groot geweest was. De armoede in de wereld en de landvlucht (geen veilig en levenswaardig stukje grond op aarde) van zo velen zijn natuurlijk ook pandemieën met echte gevolgen.