DE SOBIBOR TAPES – GETUIGENISSEN (21)
Beeld uit de Sobibor tapes. EO
‘Zo nam ik wraak. Ik schreeuwde: ‘Dit is voor mijn moeder, dit is voor mijn vrouw, dit is voor mijn zoon. En dit is voor het hele Joodse volk.’ Voor de camera vertelt de Joodse overlevende van vernietigingskamp Sobibor Chaskiel Menche hoe hij tijdens de opstand van enkele honderden gevangenen in oktober 1943 een kampbeul met een bijl de hersens insloeg. Menche doet zijn schokkende relaas met een intensiteit alsof het voorval, waarbij de opstandelingen twaalf nazi’s doodden, een dag eerder heeft plaatsgevonden.’
- Arno Haijtema. Volkskrant, 25 januari 2021.
De opnamen van de tapes zijn in de jaren tachtig gemaakt door de Nederlander Jules Schelvis (1921-2016), een van de slechts zestien overlevenden van Sobibor. Hij werd in 1943 met zijn vrouw Rachel vanuit kamp Westerbork gedeporteerd naar Sobibor. Op het perron werd hij van Rachel gescheiden. Zij werd vrijwel meteen vermoord in de gaskamer, net als 170 duizend Joodse lotgenoten (onder wie 33 duizend Nederlandse). Hij werd na twee uur doorgestuurd naar een werkkamp in Polen, maakte omzwervingen langs andere concentratiekampen (waaronder Auschwitz) en keerde uiteindelijk in Nederland terug.
Begin jaren tachtig hoorde Schelvis voor het eerst getuigenissen van overlevenden tijdens een herzieningsproces in het Duitse Hagen tegen Karl Frenzel, een van de kampbeulen van Sobibor. Zoals die verhalen voor de betrokkenen een confrontatie vormden met het dikwijls verdrongen verleden, zo moet Schelvis voor het eerst uit hun mond hebben gehoord hoe zijn vrouw, aan haar einde is gekomen. En hoe het kamp als moordfabriek was georganiseerd.
Schelvis zocht contact met alle getuigen in Hagen en besloot hun verhalen niet alleen op te tekenen, maar ook op video te registreren. Hij publiceerde er indrukwekkende boeken over en koesterde ambitieuze plannen met de video-opnamen: hij hoopte op integrale tv-uitzending van de interviews, schreef een scenario voor een documentaire, ging langs bij omroepen in Hilversum, maar kreeg nul op het rekest – de tijd was er klaarblijkelijk niet rijp voor.
Piet de Blaauw besloot in 2020 een documentaire over Sobibor te realiseren. Geïnspireerd door de Dodenherdenking op de lege Dam in Amsterdam, de toespraak van de koning over de bedenkelijke rol van zijn overgrootmoeder in bezettingstijd en diens eerbetoon aan Jules Schelvis. ‘Er is één getuigenis die ik nooit zal vergeten. (…) Een kleine man met heldere ogen – fier rechtop met zijn 93 jaar – vertelde ons het verhaal van zijn reis naar Sobibor, in juni 1943. Zijn naam was Jules Schelvis’.
De documentaire van De Blaauw spitst zich toe op de opstand die uitbrak toen een groep Russische krijgsgevangenen in Sobibor werd opgesloten. Zonder die opstand was er niemand geweest die had kunnen getuigen van wat er zich in het kamp heeft afgespeeld. Hoewel vrijwel iedereen die in Sobibor arriveerde binnen een half uur werd vergast, selecteerden de SS’ers kleine groepjes vaklieden, die van nut konden zijn. Bij het selecteren van kostbaarheden, laarzen en mooie kleding (die de dwangarbeiders vaak herkenden van inmiddels vermoorde reisgenoten), of het breien met wol afkomstig van de kleding van de slachtoffers.
De komst van de Russische soldaten bracht een sprankje hoop onder de dwangarbeiders en al gauw klonken de eerste geruchten over een opstand. De gevangenen leefden, zoals de Poolse Regina Zielinski het verwoordt, ‘van moment naar moment’ en iedereen besefte dat de dood voortdurend nabij was. Een Rus vertelt hoe Poolse landarbeiders naast het kamp een snijbeweging maakten langs hun keel, om de gevangenen hun lot te voorspellen. Een jongen zei, aldus Zielinski, tegen zijn moeder: ‘Laten we de nacht vaarwel zeggen, want we zullen nooit de zon meer zien opgaan.’
Na de opstand van 14 oktober 1943 wisten de nazi’s Sobibor van de kaart, in een poging om de bewijzen voor de systematische uitroeiing van de Joden te ontkrachten. Het is dus dankzij een handvol opstandelingen dat de geschiedenis van Sobibor kon worden verteld. Dankzij Schelvis zijn hun getuigenissen te boek gesteld. Maar dat hij ook hun stem, hun gebaren, hun spraak en de blik in hun ogen heeft vereeuwigd op VHS-compact, mag visionair worden genoemd. Hij maakte een monument met eeuwigheidswaarde.