SNIPPERS VAN DE STRAAT – draaiorgels

‘ DRAAIORGELS EINDELIJK NATIONAAL ERFGOED ‘

• ONMISKENBAAR

Onmiskenbaar is de muziek van het draaiorgel. Als kind hield ik mijn meegekregen centje zo lang mogelijk in de hand geklemd voordat ik het in het koperen mansbusje liet vallen dat de orgelman me al rammelend voorhield. Dan was naar mijn idee de voorstelling voorbij, mijn moeder vond dan dat het ‘mooi genoeg was’ en we verder konden gaan. Zo kon ik dan zo lang mogelijk wachten tot een poppetje het handje ophief om een klopje op het belletje te geven. Of kon ik wachten op de trommelstokken die een roffeltje op de trom lieten zien.

• 

• DAAR IS DE ORGELMAN

Een vast beeld in de Leidse Haarlemmerstraat is de orgelman die op de maat van de muziek zijn koperen mansbakje schudt. Ik ga hem glimlachend voorbij met het Leidse volkslied van de cabaretier Jochum Meyer in het gehoor. Zo winkelend in de binnenstad weet ik dat ik langs een immaterieel erfgoed ben gegaan. ‘Het’ draaiorgel is namelijk recentelijk op deze lijst geplaatst, het is een erkenning, omdat ‘het draaiorgel er zo bij hoort’. Zo reageerde Fabian Krul, die vanaf zijn 13e jaar, dag in dag uit met zijn orgel de straat op gaat. ‘Alles is orgel bij ons in de familie. Paard ervoor en dan liepen we de wijken door. Het orgel zorgde voor centen (…) Ik kan er nu ook nog van leven.’

• 

De populariteit van draaiorgels is in de loop van de jaren wel wat afgenomen. Volgens Fabian is de reden heel simpel. ‘Mensen die dit als beroep hadden komen te overlijden en niemand pakt het meer op. Je hebt nu nog maar zeven mensen in Nederland die hier fulltime van kunnen leven, waaronder ik. Vroeger waren dit er veel meer, toen moesten er 100 gezinnen van rondkomen. Dat is niet meer zo. “Mensen vinden het leuk als je door de straten loopt. Een draaiorgel wekt nostalgie bij mensen op.” (In de Buurt: 5 december 2017).

• 

• EEN DRAAIORGEL OP STRAAT IS UNIEK VOOR NEDERLAND.

In 1875 vestigde zich in Amsterdam de Belg Leon Warnies, die begon met het verhuren van kleine, meestal draagbare draaiorgels. Zijn eerste draaiorgelverhuurbedrijf in Nederland vormt het meest zichtbare startpunt van de exploitatie van straatdraaiorgels in Nederland die in de loop van de 20e eeuw tot grote bloei is gekomen. Na enige tijd kreeg het initiatief van Warnies navolging en ontstonden er zowel in Amsterdam als Rotterdam en Den Haag, verschillende orgelverhuurbedrijven. Geïnteresseerden die over een daartoe benodigde vergunning beschikten konden bij deze verhuurbedrijven een draaiorgel huren. Het hoogtepunt van de exploitatie lag in de jaren 20 en 30, toen er alleen al in de stad Amsterdam dagelijks 40 exploitanten op straat waren. (Wikipedia).

• 

• BIJ ONS IN DE JORDAAN

De Jordaan is de bakermat van het Amsterdamse draaiorgel. In de kleine straatjes vond men vroeger diverse draaiorgelverhuurders, waar de orgelman dagelijks zijn orgel ophaalde om vervolgens het Amsterdamse straatleven kleur te geven. Dat straatbeeld is daar niet meer te vinden, dat is geschiedenis.

In de loop der jaren zijn er heel wat dingen veranderd: de kartonnen zig-zag boeken waarop de muziek is vastgelegd heeft plaatsgemaakt voor de digitale SD-kaart. In de meeste gevallen is de wagen gemotoriseerd en waar vroeger nog vaak in woonwijken huis-aan-huis werd aangebeld om een bijdrage te vragen kiezen beoefenaars er vanaf de jaren 70 voor om in de stads- en winkelcentra de muziek ten gehore te brengen.

Orgelbouwer Leon van Leeuwen van orgelbouwer G. Perlee in Amsterdam: ‘De grootste bedreiging voor de orgeldraaiers zit echter in de portemonnee van voorbijgangers: mensen hebben steeds minder kleingeld op zak om in het mansbakje te stoppen. Ouderen zijn bang overvallen te worden, jongeren gebruiken geen kleingeld meer. En dat is lastig. Een collega heeft het geprobeerd met pinnen. Dan moeten mensen toch eerst een bedrag intikken. Dat schept afstand. De meesten lopen dan toch gewoon door. Daar moet iemand echt iets op gaan bedenken.’ (Herman Stil. Het Parool, 5 oktober 2019).

De erfgoedgemeenschap telt circa 90 gepassioneerde exploitanten van straatdraaiorgels; beroepsmatige exploitanten en hobbymatige orgelmannen en -vrouwen. De laatsten zijn tegenwoordig zelfs in de meerderheid. De beroepsexploitanten draaien meerdere dagen per week en zijn voor hun kosten voor levensonderhoud volledig afhankelijk van de inkomsten in het mansbakje. De hobbymatige orgelmannen, die meestal hun vrije zaterdag benutten om er met een draaiorgel op uit te gaan, benutten de inkomsten uitsluitend voor het onderhoud van hun meestal unieke mechanische muziekinstrument.

• WAT STRAATBEELDEN VAN WELEER

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

---

• VOETNOOT

1. WILLEM PAREL

De Nederlandse cabaretier Wim Sonneveld bedacht ‘Willem Parel’, zoon en kleinzoon van een Amsterdamse orgeldraaier. Bekend van hem is het liedje ‘Daar is de orgelman’.

Willem Parel, is naast orgeldraaier tevens voorzitter van van het ‘En-pé-gé‘, het Nederlands Parel Genootschap. In het begin schreef Sonneveld zelf nog de teksten voor zijn personage, maar al snel werd dit overgenomen door Eli Asser.

Met Willem Parel beleefde Sonneveld grote successen in het Vara-radioprogramma Showboat in het begin van de jaren 50.  Parel verhaalde in plat Amsterdams over ‘het orgeldraaien in het algemeen en de sexuele problemen van de orgeldraaier in het bijzonder’. In 1955 kreeg Willem Parel zijn eigen film onder de titel ‘Het wonderlijke leven van Willem Parel’, waarmee tevens de loopbaan van dit fictieve personage eindigde.

De film werd geschreven naar een scenario van Eli Asser, Max Dendermonde, Wim Sonneveld en diens levenspartner Huub Janssen. Sonneveld vertolkte de hoofdrol van Willem Parel. Andere acteurs in de film waren onder meer Joop Doderer, Hans Kaart en Albert Mol. Rijk de Gooyer maakte zijn filmdebuut (Wikipedia).

---