GEBIEDSONTWIKKELING – berlijn in de jaren 30

Het moet in het late najaar van 2002 geweest zijn toen ik in Berlijn over de boulevard Unter der Linden liep.^[1]   Ik had zojuist in een van die statige gebouwen een lezing gehouden op uitnodiging van een daar gevestigde Stiftung. Een lezing over het duale karakter van de toenmalige stadsontwikkeling voor een keurig wetenschappelijk publiek.  In die periode van de wandeling beleefde Berlijn opnieuw een revival, na de verwoestingen van de 2e wereldoorlog en het DDR regiem.  De vraag was wat deze revival voor de minder draagkrachtige bewoners kan betekenen. Aan mijn verblijf had ik een paar dagen verlof gekoppeld en had een appartement gehuurd in typisch Berlijnse woonkazerne.^[2]

Ik ging op zoek naar het Berlijn van de jaren 30. Ik had het beeld van de film Cabaret voor ogen. Daarin reist de jonge Britse academicus en schrijver Brian Roberts naar Duitsland met het voornemen zijn Duits op een hoger niveau te brengen. Eenmaal in Berlijn huurt hij een kamer in een pension. Een van de andere gasten in het pension is Sally Bowles, een Amerikaanse die in de nachtclub Kit Kat zingt. Berlijn is aan het veranderen.  De nazi-partij van Adolf Hitler dringt steeds meer op in het straatbeeld, terwijl ook de grote economische crisis haar sporen achterlaat. Er heerst werkloosheid en er zijn rellen op straat tussen communisten en fascisten.

• 

TOMORROW BELONGS TO ME

Halverwege de film wordt het nummer “Tomorrow Belongs to Me” gezongen door een jonge Duitser op het terras van een Duits café. Als de camera langzaam achteruit gaat, zien we dat de jongen zijn rechterarm heeft geheven in de lucht. Aan het eind van het nummer staan alle figuranten met hun rechterarm omhoog. “Tomorrow Belongs to Me” benadrukt de dreiging van de opkomende nazi-partij de NSDAP en de komende dictatuur. Het krijgt hierdoor een huiveringwekkende bijklank, ondanks dat het feit dat het lied meer de schoonheid van het Duitse vaderland beschrijft. Kander en Ebb schreven het nummer in de stijl van een Duits bierlied, zoals dat werd gezongen in Duitse kroegen. Als gevolg van de enscenering van het nummer met de nazi’s die de Hitlergroet brengen krijgt het nummer de stijl van een nazi lied. Het drukt de dreigende stemming uit die het straatbeeld van Berlijn ging domineren.

Nauwelijks vond ik tussen de resten van het oude Berlijn iets terug uit die jaren 30. In een grote boekwinkel aan de boulevard Unter der Linden zocht ik naar documentatie, maar vond het daar ook niet. In een achterafstraatje in klein winkeltje, in het voormalige Oost Berlijn – boeken en tijdschriften tot het plafond opgestapeld – vond ik wel propaganda materiaal uit het voorliggende Oost-Duitse tijdperk en ik kocht een CD van Marlene Dietrich. De ster die opkwam in het interbellum en met haar liederen een brug sloeg tussen de vijandige partijen. Althans het werd door beide legers gezongen, in hun eigen taal, die ze blijkbaar niet verstonden.

WHEN WILL THEY EVER LEARN?

Sag wo die Soldaten sind,
wo sind sie geblieben?
Sag wo die Soldaten sind,
was ist geschehen?
Sag wo die Soldaten sind,
über Gräben weht der Wind
Wann wird man je verstehen?
Wann wird man je verstehen?

Sag mir wo die Gräber sind,
wo sind sie geblieben?
Sag mir wo die Gräber sind,
was ist geschehen?
Sag mir wo die Gräber sind,
Blumen wehen im Sommerwind
Wann wird man je verstehen?
Wann wird man je verstehen?

NEW YORK

Een aantal jaren later vond ik dan toch een boek over het Berlijn uit het interbellum. In de museumwinkel van het Moma in New York, waar een grote tentoonstelling ingericht was over deze vooroorlogse metropool.

---

^[1] Deze boulevard loopt van de Brandenburger Tor tot aan de Alexanderplatz  over de Schloszbrucke, waar ze overgaat in de Karl-Lieblknecht-Strasze. Het was eens de boulevard waar Pruisische koningen en Duitse keizers hun pracht en praal en toonden en de boulevard  waar de bourgeoisie flaneerde. ‘Unter den Linden is de trots van het keizerlijke Berlijn.’ Zo stond het in 1927 in de reisgids ‘Berlin und Umgebung’ van het bekende en prestigieuze uitgevershuis Baedeker. De gids wijdt bijna 50 pagina’s aan de beroemdste boulevard van de Duitse hoofdstad. In de loop van de jaren 30 werd de boulevard meer en meer het decor van paraderende en uitgaande militairen. De meeste gebouwen en paleizen aan Unter den Linden zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog verwoest. Op de puinhopen werd door het regime van de DDR veel in de oude stijl opnieuw opgebouwd en werd het de boulevard van het triomferende socialisme. De Muur die in 1961 werd opgebouwd liep direct achter de triomfboog en scheidde de wat voor de een het ‘vrije westen’ was en voor de ander het verwerpelijke kapitalisme. Sinds de hereniging van Duitsland in 1990 zijn er aan Unter den Linden verschillende cafés en restaurants en een groot aantal winkels geopend. Rond de boekenstalletjes bij de Humboldt Universität en de Staatsbibliotheekwemelt Ook worden er veel evenementen in de openlucht georganiseerd. Opnieuw werd het een metropool, een trekpleister voor toeristen van al over de wereld. De statige boulevard heeft zijn allure van eertijds weer terug.

^[2] Achter de meeste deuren langs de Berlijnse straten gaat veel meer schuil dan op het eerste gezicht lijkt. Zowel qua oppervlakte als qua geschiedenis. Het zijn meestal niet een paar woningen die schuil gaan achter één deur, vaak zijn het hele woonblokken die om een binnenplaats zijn gebouwd. Een “Berliner Haus” bevat dan ook al snel een stuk of 30 woningen. De bewoners delen de gezamenlijke voordeur en één of meerdere binnenplaatsen.

---