In mijn Schetsboek (2016) besteed ik aandacht aan bewonersinitiatieven. In het deel over ‘Bouwen met actieve bewoners’, pp. 197-224.
Ik doe dat aan de hand van verhalen van krakers, klussers en zelfbouwers. Ik geef het verhaal weer van bewoners die hun woonsituatie anders inrichten en anders omgaan met hun buren en de natuur. Anders zoals dat voorgestructureerd en gereguleerd wordt door bestuurders, politici, architecten en stedenbouwers. De stelling is dat mensen zelf moeten kunnen bepalen hoe hun woon- en leefomgeving eruit moet zien. Het gaat primair om zelfbeschikking, om zeggenschap. Juist omdat het wonen zo’n elementaire waarde vertegenwoordigt moeten mensen daar zelf (mee) vorm aan kunnen geven. De filosoof Martin Heidegger vond dat omdat het wonen ‘het eerste en het laatste van het menselijke bestaan is’ of zoals Adri Duivesteijn zegt: “Zij moeten hun eigen wensen, dromen en fantasieën kunnen omzetten in een woning die als een jas om hen heen past.” Duivesteijn ageerde in zijn loopbaan in vele toonaarden tegen institutionalisering van woningbouwprocessen en -producten. Ageerde niet alleen tegen woningcorporaties die een ‘eigenzinnige’ boventoon voerden, maar ook tegen marktpartijen (projectontwikkelaars) met een streven naar maximale winst. Het wonen is teveel een massaproduct, handelswaar, geworden. Hierover was ik met hem in gesprek en noemde hij New Babylon, het project van Constant Nieuwenhuis, een inspiratiebron.
NEW BABYLON
New Babylon is een droom over een ideale samenleving. De naam verwijst naar Babylon, de mythische stad uit de oudheid, gelegen in het huidige Irak. De metafoor verwijst naar haar terrassen met hangende tuinen, en in het bijzonder de toren. Het bouwwerk dat tot in de hemel moest reiken. Om dit reusachtige project te realiseren, moesten de mensen samenwerken. De inmiddels spreekwoordelijke Babylonische spraakverwarring en misverstanden deden de ambities stranden. Het werk kwam in de middeleeuwen nog wel op doek, ontsproten uit de geest van de kunstenaar Pieter Breugel. Door de tijd heen bleef het een inspiratiebron voor creatieve geesten. Binnenkort (2021) verschijnt er op Lloyd pier op de Kop van Zuid een eigentijdse variant, een heus hoog gebouw.
INTERMEZZO
Artist impressie
Constant
Constant
RUIMTE VOOR HET ONVERWACHTE
Kern van de ideeën van Constant is dat er ruimte is voor het onverwachte. Met New Babylon gaat hij uit van een alternatieve, volledig geautomatiseerde maatschappij, waarin arbeid overbodig is geworden. Hierdoor is de mens vrij om zich volledig te richten op het ontwikkelen van creatieve ideeën. De bewoner van New Babylon, de Homo Ludens, [1] – de spelende mens geïntroduceerd door de Nederlandse historicus Johan Huizinga – , bepaalt zelf het steeds veranderende uiterlijk van zijn of haar leefomgeving, zonder beperkingen of grenzen. In Constant’s eigen woorden: “New Babylon biedt slechts minimale voorwaarden voor een gedrag dat zo vrij mogelijk moet blijven. Elke beperking met betrekking tot bewegingsvrijheid, elke beperking met betrekking tot het creëren van stemming en atmosfeer moet worden verhinderd. Alles moet mogelijk blijven, alles moet kunnen gebeuren, de omgeving wordt gecreëerd door de activiteiten van het leven en niet andersom.”
DE STAD ALS LABYRINTSCH NETWERK
Met zijn ideeën is Constant één van de belangrijkste vernieuwers in het denken over de moderne naoorlogse samenleving en de rol van de stad daarin. Zijn New Babylon is als een protest of aanklacht tegen het modernisme dat door de strikte functiescheiding – zoals bijvoorbeeld het Congrès International d’Architecture Moderne (CIAM) dat bepleitte – toch vooral een verstarring van een stedelijk leven voorstond. Door wonen, werken, recreatie en verkeer elk een afzonderlijke plek in de ruimte te geven ontstond er weliswaar een geordende maar tegelijkertijd een levenloze stad. Met zijn ideeën voor een stad waarin alles met elkaar in verbinding staat, als ware het een labyrintisch netwerk, was Constant een pionier in de naoorlogse rehabilitatie van de organische stad. In de publicatie ‘Plot Based Urbanism: Towards Time-Consciousness in Place-Making’ (september 2010) hebben Sergio Porta and dr. Ombretta Romice het treffend verwoord: “One major characteristic of the different discipline is a focus on self-organization in the formation of urban space. This focus means conceiving the city as the stratification of billions of projects and plans, some large and some small, some collective and some individual, in endless mutual interaction in time. It means seeing what has been negated for too long: that self-organization has nothing to do with chaos, it is in fact a higher level of order. And that most if not all the most lively and successful parts of our cities are in fact those less planned, which means – by definition – more complex.” Met zijn kunst, en in het bijzonder New Babylon, zei Constant hetzelfde. Zijn pleidooi voor vrijheid, voor ruimte voor individuele, creatieve expressie, leidend tot een eindeloze differentiatie. Dat heeft naar zeggen Adri Duivesteijn zijn hele loopbaan geïnspireerd.
EEN INSPIRATIEBRON
In het gesprek met Adri noemt hij vooral het werk van Constant uit zijn latere jaren dat hem inspireerde.
In 1956 keerde hij de schilderkunst de rug toe en stortte zich op New Babylon, een groots architectonisch en urbanistisch project. In maquettes, tekeningen, films, grafieken en manifesten verbeeldt hij zijn ideeën over een moderne en vooruitstrevende samenleving. Onderdeel van het project was ook een serie litho’s, met als titel ‘Labyrismen’. “Ik kocht de serie in 1993 bij Antiquariaat J.A. Vloemans aan de Anna Paulownastraat in Den Haag, voor architectuurliefhebbers een begrip.”
‘Toen ik in 2006 werd gevraagd wethouder Duurzame Ruimtelijke Ordening in de stad Almere te worden, was dat dan ook een uitgelezen kans Constant’s pleidooi in de praktijk betekenis te geven. Waar mijn inzet op een andere ruimtelijke ordening, met daarin een hoofdrol voor de burgers in nieuwe vormen van opdrachtgeverschap, in het parlement telkens weer vastliep op bewindspersonen die zich confirmeerden aan de belangen van de institutionele (bouw)wereld, bood Almere mij de kans daaraan te ontsnappen. Hier kon, juist door de confrontatie tussen de geplande stad enerzijds en door mij voorgestane organische stad anderzijds, een nieuw bouwbeleid worden geïntroduceerd, dat in de praktijk een voorbeeldfunctie zou kunnen vervullen en daarmee een nationale dimensie zou kunnen krijgen, als een tastbaar, blijvend manifest. In het parlementaire debat overtuigen daden immers meer dan woorden.
PARTICULIER OPDRACHTGEVERSCHAP
Zo ontstond eind 2006 het voorstel om Homeruskwartier in het stadsdeel Almere Poort te ontwikkelen als een ‘staalkaart van opdrachtgeverschap’. In deze wijk werden meer dan 1.500 bouwkavels, met verschillende groottes en in verschillende prijsklassen, gecreëerd voor particuliere opdrachtgevers. Vanaf dat moment konden burgers in alle inkomensgroepen inhoud geven aan hun eigen woon- en leefomgeving. Het Homeruskwartier maar ook Noorderplassen-West (Almere), Overgooi (Almere), Steigereiland (Amsterdam) en niet te vergeten Roombeek (Enschede) illustreren dat een andere ruimtelijke ordening, een ander gronduitgiftebeleid en een nadruk op een faciliterende rol van de institutionele bouwwereld maken dat burgers zelf in staat zijn om een tot de verbeelding sprekend ‘labyrint’ tot stand te brengen, waarbij bij voortduring iets te ‘entdecken werde’. Daarmee wordt het ideaal van Constant in de praktijk gebracht door de mensen die de stad maken. Of, in de woorden van C. Caspari in zijn gedicht ‘Labyrismen’:
“In alles kann ich aktiv und passiv jederzeit eingreifen. Ich setze mich den ständigen Veränderungen aus. Ich bin in ein Spannings- und Vibrationsfeld geraten das je nach meinem Vermögen, nach meiner Stimmung, nach meinen Eigenschaften benützt werden kann.”
[1] Constant’s publicatie ‘Opstand van de homo ludens’ (1969), is een bundel voordrachten en artikelen, waarbij hij spreekt over jonge mensen die hun vrijheid zoeken en in beweging komen gedreven door een niet te onderdrukken neiging. Hij ziet protest in de jaren 60 ontstaan. De jongeren willen hun leven intensiever maken, zij willen het avontuur, dat zij tevergeefs zoeken, provoceren, zij willen het leven bevrijden van de sleur die de arbeid daaraan geeft, zij willen het leven tot een spel maken, desnoods met geweld (…) Het overal ter wereld optredende verschijnsel van een jeugd die weigert de bestaande orde te aanvaarden – de hipsters, teddy boys, rockers, mods, halb-starken, blouson noirs, beatniks, stiljagt en hoe ze verder ook genoemd worden – dit verschijnsel heeft een tot dusverre veronachtzame revolutionaire werking, aldus Constant.
- VAN DE BOEKENPLANK
Laura Stamps et al (2016). Contant. New Babylon. Aan ons de vrijheid. Den Haag: Gemeentemuseum/Hannibal.
- VERDER KIJKEN
IN GESPREK MET CONSTANT NIEUWENHUIS
Simon Vinkenoog interviewt Constant Nieuwenhuijs over Nieuw Babylon. ‘Eeuw van de Stad’ HollandDoc
Bijzonder, dit interview met C. Nieuwenhuis.
Het begrip Nieuw Babylon heeft in Den Haag helaas geen positieve klank, vooral door de vertaling ervan in een kantorencomplex naast her Centraal Station. De al gauw gedateerde volumes en dito materialisering is later in een nieuw jasje gestoken, maar die bijsmaak blijft. Triest dat de kunstenaar geen auteursrecht op het begrip heeft kunnen vestigen, en dat daarna een projectontwikkelaar (Bredero?) in de jaren 70 met het begrip aan de haal is gegaan.
Hetzelfde wordt overigens ook wel verzucht over unieke architectonische concepten uit de jaren 30. Die zijn later in een uitgeklede versie gekopieerd en vermenigvuldigd, met alle kwalitatieve gevolgen van dien.
Maar los van het feit dat het bedoelde Nieuw Babylon niet is gerealiseerd, kun je je afvragen hoe het zich zou hebben gehouden in een wereld die sneller en minder lineair is ontwikkeld dan destijds werd gedacht.