VAN MIJN BOEKENPLANK – EEN FILM VAN OME WILLEM – per olov enquist

HET BEZOEK VAN DE LIJFARTS

Sta voor mijn boekenkast. Vanaf de beginletter van het alfabet loop ik de ruggen van de boeken langs en zie bij de E de Zweedse schrijver Per Olov Enquist staan. ‘Het bezoek van de lijfarts’ was de eerste vertaalde roman die ik van hem las. Ik neem het van de plank. Het verbaast me eigenlijk dat dit boek me zo in de greep hield. Ben zeker geïnteresseerd in geschiedenis, maar niet zozeer van het hofleven, veeleer in het dagelijks leven van de straat uit een bepaald tijdsgewricht. En deze roman ging juist over het hofleven. De schrijver betitelde de roman als een non-fictie roman of reportage over erotische intriges en met de dood betaalde romances aan het Deense hof in de achttiende eeuw.

• EN KONGELIG AFFAERE

De roman werd ook verfilmd:  ‘A Royal Affair‘ (2012). En ook hiervoor geldt dat ik ‘kostuum drama’s’ doorgaans niet aansprekend vind, maar keek hier geboeid naar. Nu kende ik het boek al en wist wat me te wachten stond. Mads Mikkelsen schittert in de film.

• JAGTEN

Van hem zag ik eerder Jagten waarin een beklemmend verhaal gespeeld wordt. Mads is in de film Lucas, net gescheiden en net aangesteld als crècheleider op een plaatselijk school. ‘Engelachtige peuter Klara voelt zich afgewezen door Lucas, de beste vriend van haar vader, en claimt dat hij haar misbruikt heeft. Waarna de wereld van Lucas (opvallend kwetsbaar gespeeld door Mikkelsen) instort. Festen-regisseur Vinterberg blijft dicht bij Lucas en laat in volledig geloofwaardige (en daarmee uiterst ongemakkelijke) stappen zien hoe zijn vrienden hem langzaam maar zeker wegduwen. Mikkelsen werd dankzij zijn aangrijpende vertolking in 2012 in Cannes uitgeroepen tot beste acteur.’ (VPRO Cinema).

• FEIT & FICTIE

Ook enkele andere boeken van Enquist op mijn boekenplank balanceren tussen feit en fictie, geschiedenis en verzinsel, reportage en roman, zoals ‘De reis van de voorganger’ (2001). Behalve romans voor volwassenen schreef hij enkele kinderboeken, waaronder ‘Met opa op expeditie’ (2003) en het historische toneelstuk ‘De nacht der Tribaden’ (1976) over zijn landgenoot, de controversiële schrijver August Strindberg die bemind wordt door twee vrouwen. Strindberg staat te boek als een vrouwenhater. Later, in 2004, zou Enquist een roman schrijven waarin Strindberg een hoofdrol speelt, ‘Blanche en Marie’. Blanche is een zenuwpatiënte en Marie is Madame Curie, ontdekker van radium. 

*Kester Freriks. NRC, 26 april 2020.

In een interview met de NRC liet Enquist weten dat hij altijd al een boek wilde schrijven over hysterie en wetenschap, over het irrationele en rationele. In ‘Blanche en Marie’ bezoekt Strindberg de psychiatrische Parijse kliniek Salpêtrière waar in de negentiende eeuw honderden vrouwen opgesloten zaten. Deze Blanche blijkt een gezonde, sterke vrouw, ten onrechte opgesloten. Enquist zei over de roman: „Mannen wisten zich eigenlijk geen raad met vrouwen. Alles wat voor mannen uit die tijd met voortplanting te maken had was van een grote, dreigende geheimzinnigheid.”

• WAAN & WERKELIJKHEID

Ook in ‘Het bezoek van de lijfarts‘ speelt een dubieuze psychiatrische praktijk een beslissende rol. De Deense vorst Christiaan VII (1749-1808) lijdt aan waanbeelden, zo sterk, dat hij bij toneelvoorstellingen het podium oploopt en meedoet met de acteurs. Tijdens een reis naar Engeland wordt zelfs een bezoek aan ‘Hamlet’ geschrapt, uit angst dat de koning zich herkent in de Deense prins die zijn geliefde de dood in jaagt. 

De Duitse lijfarts Johann Friedrich Struensee (1737-1772) moet genezing bieden, maar hij neemt de macht over en legt het aan met de koningin. Uiteindelijk wordt Struensee ter dood veroordeeld en de koningin verbannen. Het zijn ingrediënten voor naar mijn oordeel schitterende roman, waarmee Enquist naar ik begrijp ook internationaal triomf vierde en hem kandidaat maakte voor de Nobelprijs voor Literatuur.

Het non-fictie element in deze roman schuilt in het uitputtende gebruik van documenten, brieven, schilderijen, dagboeken en tal van andere historische bronnen uit de achttiende eeuw waaruit Enquist naar hartelust put. ‘Het bezoek van de lijfarts’ is daarom meer dan een schets van de amoureuze lichtzinnigheden aan het hof van Denemarken. Hoofdpersoon Struensee is gegrepen door de ideeën van de Verlichting en door de gedachten van Voltaire. In het feodale Denemarken voert hij honderden anti-feodale wetten door, grif ondertekend door de koning. Uiteindelijk komt de adel tegen hem in opstand en wordt hij gedood.

• VOETNOOT

Per Olov Enquist werd op 23 september 1934 geboren in het afgelegen Hjoggböle in het hoge noorden van Zweden, waar hij opgroeide in de streng christelijke sekte van de Evangelische Broedergemeente, waarvan de leden ook Hernhutters heten. Later zou hij zijn jeugd ‘beklemmend’ noemen. Hij studeerde geschiedenis en literatuur aan de universiteit van Uppsala en was in 1973 gasthoogleraar aan de universiteit van Californië.