IN GESPREK MET HAN PONNEKER – het laatste oordeel

• 

Han Ponneker had een ansichtkaart bij zich bij ons maandagmiddag gesprek aan het Waterfront. Het drieluik van Lucas van Leyden. ‘Ken je dit, wat vind je ervan?’ Ik antwoordde dat ik als jongetje, 6 of 7 jaar moet ik geweest zijn, met Oom Jan voor het schilderij stond. Hij had me meegenomen naar de Lakenhal. Hij liet me meer zien van Leiden als ik bij hem en Tante Nel logeerde. Zo’n beeltenis van een tronende God in de wolken was me niet vreemd. Uren had ik toen al als kind knielend op de houten bankjes doorgebracht en naar zulke taferelen gekeken. Rondkijkend in de kerk om dat uur, zolang duurde een Heilige Mis, te doden. Op de achtergrond het orgel te horen en de lekkere lucht van het wierook te ruiken. Daar in de hel leek het mij niet prettig, ongelukkigen die daar terecht waren gekomen, maar daar in de hemel zou ik me gauw gaan vervelen, leek me. En dat duurde een eeuwigheid.

• 

Han onderbrak me, pakte de ansichtkaart terug en drukte furieus zijn vinger op de man op die troon. ‘Afschuwelijk …. met zijn linkerhand wijst hij de mensen naar de hel en met zijn rechterhand naar de hemel. Wie is hij in godsnaam om zo’n oordeel uit te spreken?’ Han riep luid: ‘CALMEYER’.

• CALMEYER

Dr. Hans Georg Calmeyer (1903–1972) gaf in de oorlog in Den Haag leiding aan de ‘Entscheidungsstelle’ van het nationaal-socialistische bezettingsregime. Calmeyer kreeg in 1992 in Israël postuum een Yad Vashem-onderscheiding, als een ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’, zo schrijft Cnaan Liphshiz in JTA. De titel die Israël aan niet-Joden geeft die tijdens de tweede wereldoorlog hun leven geriskeerd hebben om Joden te redden. Hij had duizenden Nederlandse Joden het leven gered. In zijn geboorteland Duitsland en daarbuiten wordt Hans Calmeyer gevierd als een held die meer Joden gered heeft van de Holocaust dan Oskar Schindler. Als jurist van de nazi-Duitse troepen in Nederland had Calmeyer de leiding over een klein team dat pleidooien evalueerde van mensen die zichzelf probeerden te redden door hun classificatie als jood te betwisten, Volgens het Israëlische nationale Holocaust-museum Yad Vashem heeft Calmeyer minstens 3.000 mensen gered.

• FEMMA FLEIJSMAN

Maar de onderscheiding wordt aangevochten. Onder meer door een 92-jarige overlevende en haar familie, die zeggen dat Calmeyer haar naar Auschwitz heeft gestuurd en dreigde haar niet-joodse vader te deporteren toen deze hem smeekten haar te redden . Holocaust overlevende Femma Fleijsman vertelde dit verhaal in een documentaire die op 4 mei 2020 werd uitgezonden door de EO. De uitzending is op deze link te bekijken. Van Diggele publiceerde naar aanleiding van de documentaire een Nederlandstalig boek over de zaak van Fleijsman. Zowel het boek als de film hebben de titel ‘Het raadsel van Femma, Prooi van een mensenredder’. ‘De wereld wil voorgelogen worden en hoort liever over een redder dan iemand die mensen naar hun dood heeft gestuurd’ schreef Van Diggele in het boek.

Femma was de dochter van een niet-joodse glazenwasser, Albertus Reijgwart. Maar gemeentelijke documenten die dateren van vóór de Tweede Wereldoorlog vermeldden haar ten onrechte als de dochter van de ex-echtgenoot van haar moeder, Salomon Swaalep, die joods was. Haar vader stuurde gepassioneerde brieven naar Calmeyer, maar zonder succes. Calmeyer liet Fleijsman naar Auschwitz overplaatsen en dreigde Reijgwart, een katholiek van geboorte, als Jood te kenmerken, daarbij verwijzend naar de nazi-pseudowetenschap op basis van de foto’s van zijn dochter die Reijgwart Calmeyer had gegeven om zijn gelijkenis met haar te bewijzen. In 1943 bezorgde Reijgwart Calmeyer het bewijs dat hij de echte vader van Fleijsman was, maar ook dat het geen effect. Calmeyer wees het beroep van Fleijsman af en Femma werd naar het kamp Bergen-Belsen in Duitsland gestuurd.

• 

• 

Henny, de tweede zoon van Fleijsman, weet dat dankzij Calmeyer tegenwoordig veel joden leven, maar dat weegt niet op tegen wat zijn moeder is aangedaan. “Het maakt mij niet uit hoeveel mensen hij heeft gered als hij onze moeder op transport naar Auschwitz heeft gebracht. Voor mij is die man een moordenaar, en is hij net zo erg als alle anderen.” Calmeyer opereerde binnen het systeem en maakte er vanaf het begin tot het einde deel van uit.

“Calmeyer keurde ongeveer twee derde van de meer dan 5.000 oproepen die naar zijn kantoor werden gestuurd goed”, zegt Petra Van den Boomgaard, een historicus wiens proefschrift over Calmeyer als basis dient voor een Nederlandstalig boek dat ze vorig jaar publiceerde, getiteld ‘Voor de nazi’s geen jood.’

Maar wat we niet hebben gehoord, tenminste niet totdat Femma naar voren stapte, zijn de getuigenissen van gewone Joodse mensen. De overgrote meerderheid van de Amsterdamse Joodse bevolking: verkopers, koekbakkers, timmerlieden, lompenboeren, de dochters van glazenwassers. Bijna niemand van hen heeft het overleefd om te getuigen. Misschien komt het omdat ze niet belangrijk genoeg waren om te redden.

• Haneloes Pan. Femma Fleijsman overleefde de gruwelen van het kamp Auschwitz. Het Parool, 26 januari 2020.

• Els van Diggele. Het raadsel van Femma. Prooi van een mensenredder.  De Geus.

• Joep Dohmen. ‘Af en toe moest Hans Calmeyer een Jood opofferen’. NRC, 27 april 2020.

Beste Han,

Kom terug op het kunstwerk waarmee ons gesprek begon. Ieder waardeert een kunstwerk op zijn manier, bij een ieder roept een werk een zekere en andere associatie op. Voorwaarde is dat een werk op een gepaste afstand bekeken wordt. De kunstenaar Resi van der Ploeg ontwierp voor Museum de Lakenhal een hoepelrok die bezoekers laat zien hoe ze in tijden van corona afstand kunnen houden en toch kunnen genieten … of walgen van het werk.

•