GEBIEDSONTWIKKELING – een uitje naar een nieuwbouwwijk

In de blog ‘Naar ongekende streken‘ doe ik de tip aan de hand om eens een uitje te maken naar zogenoemde lelijke plekken. Niet echt lelijk, zoals verpauperde industriecomplexen – hoewel ? – maar niet zo voor de hand liggende plekken zoals grootschalige nieuwbouwwijken. Zou ik een andere woonplek noemen zoals de Amsterdamse Jordaan of het vissersdorp Urk dan zou zo’n tip voor een uitje minder verbazing oproepen. Mede omdat grootschalige nieuwbouwwijken in uitleggebieden niet altijd in positieve zin gekenschetst worden zoals de Amsterdamse Bijlmer en de Haagse Moerwijk. In deze blog geef ik wat handbagage mee voor een mogelijke trip naar zo’n nieuwbouwijk.

SAAI – OER SAAI !

• Grootschalige nieuwbouwwijken zijn door de jaren heen een begrip geworden van saaiheid, kilheid en uniformiteit. Zo staat de Vinex-wijk voor leedvermaak en de ‘guilty pleasure‘ van de woningmarkt (Platform.31).
• Het blijkt dat de negatieve beeldvorming in de media, onder architecten en stedenbouwers, haaks staat op de beleving van de bewoners. Die zijn over het algemeen zeer tevreden, zoals diverse SCP-onderzoeken laten zien. ‘De status van een wijk daalt meestal met de veroudering van de huizen’, schrijven de onderzoekers. ‘Maar in de Vinex-wijken, waarvan de eerste midden jaren negentig zijn opgeleverd, is dat tegen de verwachting in niet het geval.’
• Vraag een doorsnee Nederlander, niet de bewoners zelf, wat zij vinden van deze nieuwbouw, dan worden de onafzienbare langgerekte series rijtjeshuizen genoemd, allemaal net iets anders, maar eigenlijk toch wel heel erg van hetzelfde, met tuinhuisjes in de achtertuin, goed afgeschut dat weer wel, maar saai, oer saai !
• Almere is een aantal keer verkozen tot de lelijkste stad van Nederland. ‘Ruim 2.900 mensen brachten op volkskrantreizen.nl een stem uit op de tien genomineerde lelijke plekken. Lezers konden stemmen op vijf Nederlandse en vijf buitenlandse genomineerden. De Belgische stad Charleroi is volgens de lezers de lelijkste plek ter wereld. Van de Nederlandse plaatsen werd Nieuwegein tweede vlak achter Almere. Den Helder, Heerlen en Eindhoven kregen ook een plaats in de top vijf. 
• ‘Geen Stijl’, de omroep die van zichzelf zegt tendentieus, ongefundeerd & nodeloos kwetsend te zijn, doet de volgende aanbeveling voor Almere: ‘Als The Joker uit Batman architect was geworden, was Almere het summum van zijn filosofie geweest. Eén van de weinige plekken ter wereld die er van zou opknappen als iemand er per ongeluk een waterstofbom tot ontploffing brengt. Waarmee we niet per se mensen op een idee willen brengen, maar een goede luisteraar heeft aan een half woord genoeg. Dus dat u niet denkt dat we hiermee oproepen tot het slopen van Almere, maar laten we het er op houden dat we in zo’n hypothetisch geval niet heel teleurgesteld zouden zijn.’
• Tracy Metz ^[1] noemde twee hoofdoorzaken van de beeldvorming over de grootschalige nieuwbouwwijken zoals de Vinex-wijken: de eenvormigheid – die onvermijdelijk is wanneer wijken van duizenden woningen in een paar jaar uit de grond gestampt worden – en de niet gerealiseerde ambities. Wat een verlengstuk van de stad moest worden, is gewoon een buitenwijk geworden als zoveel andere. 

¹  Tracy Metz, Bart Sorgedrager & Irene Cieraad (2001). Villa Vinex. Amsterdam, De Verbeelding.

IN DE BOEKEN EN FILM

Door de jaren heen is de Vinex wijk in boeken, films en tentoonstellingen veelvuldig het decor van verhalen die de beeldvorming van saaiheid versterken. 

• In een aantal boeken en films over Vinex-wijken valt op dat de belofte van de Vinex – ‘ruim wonen in het groen’ – door de jaren heen verdampt en plaats maakte voor een decor van saaiheid, kilheid en uniformiteit en zelfs een ziekteverwekkend fenomeen wordt. Hoofdpersoon en schrijfster Naima El Bezaz doet in de boeken ‘Vinexvrouwen’ (2010) en ‘Méér Vinexvrouwen’ (2012) door Querido uitgegeven, nauwgezet uit de doeken hoe zij haar leven in een Vinexwijk ervaart. ‘Wat zijn Vinexwijken eigenlijk? Het zijn woonplekken met fantasieloze, razendsnel gebouwde huizen die gemaakt lijken van karton. Als de buurman tien deuren verderop boort, is het net alsof de tandarts met mijn verstandskies bezig is.’ Naima schrijft haar wijk ook de oorzaak toe van depressies, wanhoop, troosteloze vrouwen, niet ingeloste ambities, psychoses en wat al niet meer aan menselijke ellende. Logisch dat deze Vinexvrouwen met zelfmedicatie aan de slag gaan. ‘Ik slik Seroxat en die vrouw daar ook. In onze wijk zijn er een heleboel vrouwen aan de antidepressiva. Anders is het toch niet vol te houden?’ 
• In september 1967 arriveerden de eerste bewoners in Lelystad; in 1976 besloten de ouders van Joris van Casteren met hun pasgeboren zoon naar lelystad te verhuizen. De vader van Joris, een idealistische onderwijzer, kon in de nieuwe stad een baan als hoofdonderwijzer krijgen. Lelystad bood volop ruimte voor onderwijsexperimenten. De moeder van Joris werd in de nieuwe woonplaats huisvrouw; maar zij verveelde zich in haar nieuwe woonplaats waar niets te doen was. De ouders groeiden uit elkaar en gingen scheiden. Joris schreef zijn roman over leven en opgroeien in Lelystad. Toen Lelystad een gemeente werd in 1980, was het de stad met de meeste echtscheidingen, met de meeste werkeloosheidsuitkeringen en het was het naar verhouding de meest criminele stad van Nederland. ^[2] 

.^[2] Joris van Casteren (2008). Lelystad. Amsterdam, Prometheus.

• Een recensie: ‘In zijn verhaal over het ‘mislukte project Lelystad’ geeft Van Casteren een gedetailleerd beeld van de geschiedenis van deze lelijke, gevaarlijke en ongelukkige stad. Tegelijkertijd beschrijft hij met evident literair talent, in een koude, strenge stijl en zonder zelfmedelijden, zijn eigen jeugd in het Nederland van de jaren ’80 en ’90. De moeizame relatie met zijn ouders (vader idealistisch, moeder lesbisch geworden) en zijn problematische tienerjaren komen in deze ‘probleemstad’ nog pijnlijker naar voren dan in andere Nederlandse steden het geval zou zijn geweest.’ (Recensieweb.nl).
• Na de boeken volgden de films. Ook hier is een Vinex-wijk een decor van triestheid. Regisseur Marco van Geffen gaf zijn films de ondertitel mee: ‘Het drama van het gelukkige gezin’. ^[3] Hij voert in ‘Onder Ons’ een serieverkrachter op en doet de suggestie dat deze tot zijn daden gedreven werd uit frustratie met de wijk. De film laat de droom van de Vinexwijk als het perfecte plaatje voor het Nederlandse gezin uit elkaar spatten.

^3] Marco van Geffen, (2011). Onder Ons; In Jouw Naam (2014).

WONEN ALS EEN GUILTY PLEASURE

• Op een enkeling na koos een ieder vanwege pragmatische redenen voor bijvoorbeeld Leidsche Rijn. Dit stuk van de provincie Utrecht had nog enigszins betaalbare woningen en – niet onbelangrijk – aanbod. Kortom, Vinex was hier ’the best of the rest’. Een plek waar een prettig huis staat, maar de plek zelf voegt weinig toe en doet niets af aan wat zich binnen de vier muren afspeelt. Geen overtuigende Vinex-liefdesverklaring, maar een koele, zakelijke verstandhouding. Tim Donker vertelt waarom hij als hoogopgeleide dertiger in deze Vinexwijk woont: ‘Waarom ik hier wil wonen? Allereerst omdat een mens toch ergens moet wonen. […] Ik woon in een huis met een keuken en drie slaapkamers en een badkamer. Een huis waar ik eet en slaap, schrijf en lees en naar muziek luister. Een huis waar ik naar de televisie kijk en gesprekken voer met mijn vrouw. Een huis waar ik liefheb. Een huis waar ik, kortom, leef.’ 
• Woningbouw in Nederland is sinds jaar en dag ingesteld op repetitie, standaardisering om hiermee de voordelen te behalen wat betreft de bouwkosten. Individueel opdrachtgeverschap, waarbij verondersteld kan worden dat er meer differentiatie kan ontstaan, is zeker in een stedelijke context, al eeuwen lang niet weggelegd voor een doorsnee woningzoekende. Nu is het juist opvallend dat in de Vinex-wijken er initiatieven zijn om ruimte te geven aan individueel opdrachtgeverschap. Het bleef vooralsnog bij en welstandsvrij, buurtje met kavels voor vrijstaande bebouwing. In Almere, waar wethouder Adri Duivesteijn (2006-2013) verantwoordelijk was voor de woningbouwproductie, werd ruim baan gegeven aan individueel opdrachtgeverschap, met als belangrijk speelveld het Homeruskwartier.

• ZEKER WEL EEN UITJE WAARD

– Martijn Rei: ‘Het idee dat het hier goed wonen is, delen we met de buren. Ik ken ze goed. We hebben een groepsWhatsApp waarop we elkaar op de hoogte houden van de bouw- kwesties en verordeningen. Appt een van de buren aan het eind van een vrijdagmiddag: ‘Vanavond fikkie?’ Dan komt iedereen om zeven uur aangelopen met een krat bier of een fles wijn en wat eten. Dat gaat soms tot drie uur ’s nachts door.’

Bijzondere resultaten zijn te zien zoals die van Winnyfred Staneke: ‘Dit huis is een beetje als in Tokio. Smal maar heel hoog: 4,5 meter breed en 27 meter diep. Ik heb de hele kavel bebouwd. Geen tuin. Want wat moet ik met een tuin? Onkruid wieden, snoeien, mijn vingers openhalen? Mij niet gezien.’

– ‘Waar anderen in deze straat een huis hebben met een gazon en een schuur, hebben wij eigenlijk twee huizen, een voor mij en mijn zoon en een voor mijn dochter. Ik ben gescheiden.’

– Monique Grant: ‘Mijn droom, een betaalbaar huis met vier slaapkamers en een tuin in een nette buurt, leek in het Homeruskwartier te kunnen worden verwezenlijkt. Ik heb er een kavel gekocht waarvan ik 10 bij 5.80 meter heb bebouwd. (…) Je moet als opdrachtgever op zoek naar de beste deal want de prijzen van de diverse aannemers verschillen aanzienlijk van elkaar. In mijn straat ben ik een van de weinigen die zelf hun huis hebben bedacht, de meesten kozen toch voor een cataloguswoning. Met dat beetje meer moeite heb ik echt een huis dat bij me past.’

• 

• 

• 

• De variatie in woningen in deze grootschalige nieuwbouwwijk zijn opvallend en de moeite waard voor een uitje. In Almere investeert de gemeente tevens in enkele cultuurexperimenten zoals De Fantasie, De Realiteit en De Eenvoud. In deze wijken hebben de bewoners zelf hun huis ontworpen.
• Bij deze bezienswaardigheden hoeft het niet te blijven. Almere staat bekend om de bijzondere bouwwerken en architectuur verspreid over de stad. Met name in het stadscentrum is er moderne architectuur te vinden (Wikipedia).

IN ALMERE STAD

• Citadel – Winnaar Architectuurprijs Almere 2006.
• La Defense – Veelkleurig kantorencomplex.
• De nieuwe bibliotheek – Winnaar Architectuurprijs Almere 2010.
• Landgoed Hagevoort – Industrieel monument in groene setting.
• Mode Centrum Almere – ‘UFO’ langs rijksweg A6.
• Schouwburg Almere – Drijvend theater op het water.
• The Wave – Gebouw met golvende gevel aan Weerwater.

IN ALMERE HAVEN

• Golvend Land – Hoge woontoren met erachter kleine woontorens.
• Kasteel Almere – Een onvoltooid kasteel langs rijksweg A6.
• Schaapskooi Vroege Vogelbos – Schaapskooi met internationale architectuurprijs.

IN ALMERE BUITEN

• Panoramique – Hoge woontoren in de Eilandenbuurt.
• Rooie Donders – Woontorens in de Regenboogbuurt.
• Towerhouses – Gele rondvormige huizen in de Regenboogbuurt.

NASLAG ‘REISGIDSEN’

• C. Koole (2015). De democratie van het zand. Zelf bouwen in het Homerus-kwartier van Almere. Amsterdam, Prometheus.
• Ton van der Pennen (2016). Schetsboek. Bouwstenen uit de recente geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling. Amsterdam, IOS. pp. 213-217.